Albina Selmanaj

Me rastin e muajit tetor, apo muajin rozë i cili i kushtohet ndergjegjësimit kundër kancerit të gjirit, Familjajonë ka zhvilluar një intervistë me onkologun, njëherësh edhe Drejtorin e Klinikës Onkologjike në QKUK, Ilir Kurtishi për target terapinë

Gjatë intervistës onkologu, Kurtishi shpjegoi për target terapinë dhe llojet e saj. Më tutje, Kurtishi po ashtu tregoi edhe për pacinetët të cilët duhet të trajtohen me këtë terapi dhe për efeketet anësore të saj.

Por për të kuptuar më shumë rreth kësaj terapie, Dr. Ilir Kurtishi i është përgjigjur në mënyrë të detajuar pyetjeve drejtuar atij rreth kësaj teme e për të cilat mund të lexoni më shumë më poshtë.

• Çfarë është target terapia ?

Target terapia, terapia e cakut ose terapia e saktë, është një lloj trajtimi që fokusohet në molekula specifike ose procese qelizore specifike, të cilat marrin pjesë në rritjen dhe përhapjen e kancerit. Ndryshe nga kimioterapia tradicionale, e cila prek si qelizat kancerogjene dhe ato të shëndetshme, terapia e cakut është krijuar për të qenë më precize dhe selektive në qasjen e saj. Kjo terapi ndërhyn në anomalitë specifike gjenetike dhe molekulare që janë karakteristike për qelizat kancerogjene duke minimizuar dëmtimin e qelizave normale dhe të shëndetshme

Terapia e cakut funksionon duke identifikuar dhe targetuar molekula ose rrugë specifike qelizore që luajnë një rol kritik në zhvillimin dhe përparimin e kancerit. Këto molekula apo rruge qelizore specifike jane proteina, receptorë ose gjene që shpesh janë të mutuara ose të mbishprehura në qelizat kancerogjene. Duke bllokuar ose ndërhyrë në këto objektiva specifike, terapia e akut mund të pengojë rritjen dhe përhapjen e qelizave të kancerit.

Përdorimi i terapisë së synuar ka disa përparësi:

Specificiteti: Terapia e cakut është krijuar për të demtuar qelizat e kancerit me ndikim minimal në qelizat e shëndetshme, duke reduktuar keshtu efektet anësore.

Personalizimi: Trajtimi mund të përshtatet me karakteristikat gjenetike dhe molekulare të tumorit të pacientit, duke lejuar një qasje më të personalizuar.

Efektiviteti: Në disa raste, terapia target mund të jetë shumë efektive, duke çuar në rezultate më të mira trajtimi.

Toksiciteti i reduktuar: Krahasuar me kimioterapinë tradicionale, terapia target ka efekte anësore më të lehta.

Terapita e cakut përdoret në trajtimin e llojeve të ndryshme të kancerit, duke përfshirë kancerin e gjirit, kancerin e mushkërive, kancerin kolorektal, leuçeminë, limfomën, etj,. Shembuj specifikë të terapisë target përfshijnë barnat që synojnë receptorin e faktorit të rritjes epidermale (EGFR) në kancerin e mushkërive, proteinën HER2 në kancerin e gjirit dhe gjenin BRAF në melanoma. Këto barna mund të përdoren si trajtime të pavarura ose në kombinim me trajtime të tjera të kancerit si kimioterapia, terapia me rrezatim ose imunoterapia.

Është e rëndësishme të theksohet se jo të gjithë pacientët me kancer janë kandidatë për terapi të cakut, pasi kjo varet nga karakteristikat specifike gjenetike dhe molekulare të kancerit. Prandaj, pacienti duhet të testohet për këta shënues specifikë për të përcaktuar qasjen më të përshtatshme të trajtimit. Terapia e synuar është një përparim i rëndësishëm në fushën e onkologjisë dhe ka çuar në përmirësime të rezultateve për shumë pacientë me kancer.

• Cilat janë llojet e target terapisë?

Terapia e cakut klasifikohet në disa lloje të ndryshme bazuar në objektivat specifike molekulare që synojnë të demtojnw. Disa nga kategoritë kryesore të terapive te cakut janë:

1. Antitrupat monoklonalë: Antitrupat monoklonalë janë proteina të prodhuara në laborator që mund të lidhen me objektiva specifike në sipërfaqen e qelizave kancerogjene. Ato mund të projektohen për të synuar receptorë të ndryshëm të sipërfaqes qelizore ose proteina që janë të mbishprehura në qelizat e kancerit. Shembujt përfshijnë:

• Rituximab: Përdoret në trajtimin e limfomave të qelizave B duke targetuar proteinën CD20 në sipërfaqen e Limociteve B.
• Trastuzumab: Targeton proteinën HER2 dhe përdoret në trajtimin e kancerit të gjirit HER2 pozitiv.

2. Frenuesit e molekulave të vogla: Këto janë komponime të vogla kimike që mund të hyjnë në qeliza dhe të ndërhyjnë me proteina ose enzima specifike të përfshira në rritjen e qelizave kancerogjene. Shembujt përfshijnë:

• Imatinib: Përdoret në trajtimin e leuçemisë mieloide kronike (CML) duke frenuar proteinën BCR-ABL.
• Erlotinib: Targeton receptorin e faktorit të rritjes epidermale (EGFR) dhe përdoret në trajtimin e kancerit të mushkërive.

3. Frenuesit e tirozinës kinazës (TKI): Një nëngrup i frenuesve të molekulave të vogla, TKI targetojme në mënyrë specifike enzimat e quajtura tirozinë kinaza, të cilat gjenden te rritura ne qelizat kancerogjene. Ato mund të përdoren për të trajtuar një sërë tumoresh, duke përfshirë kancerin e mushkërive, veshkave dhe ate gastrointestinal.

4. Frenuesit e angiogjenezës: Këto barna synojnë procesin e angiogjenezës, që është formimi i enëve të reja të gjakut. Frenimi i angiogjenezës mund të ndërpresë furnizimin me gjak të tumoreve, duke penguar furnizimin e tumorit me lëndët ushqyese. Bevacizumab është një shembull i përdorur në kancere të ndryshme.

5. Terapitë hormonale: Këto terapi përdoren kryesisht në kanceret e lidhura me hormonet si kanceri i gjirit dhe i prostatës. Ato ndërhyjnë në prodhimin e hormoneve ose bllokojnë receptorët e hormoneve në qelizat e kancerit. Shembujt përfshijnë Tamoxifen për kancerin e gjirit dhe terapinë e privimit të androgjenit për kancerin e prostatës.

6. Frenuesit PARP: Këto barna frenojnë enzimën polimerazë të poli (ADP-ribozës) (PARP), e cila është e përfshirë në riparimin e ADN-së. Frenuesit PARP janë veçanërisht efektivë në kanceret me defekte të riparimit të ADN-së, siç janë mutacionet BRCA.

7. Imunoterapitë: Megjithëse nuk janë terapi tradicionale të cakut, imunoterapitë si frenuesit e pikave të kontrollit (p.sh., pembrolizumab, nivolumab) synojnë pika kontrolli specifike të sistemit imunitar për të rritur aftësinë e trupit për të njohur dhe sulmuar qelizat e kancerit.

8. Moduluesit e shprehjes së gjeneve: Disa terapi target synojnë të rregullojnë shprehjen e gjeneve specifike të përfshira në kancer. Inhibitorët e histon deacetilazës (HDAC) dhe frenuesit e proteazomës janë shembuj të këtij lloji.

9.Frenuesit e Faktorit të Rritjes Endoteliale vaskulare (VEGF): Këto barna targetojne rrugën e VEGF, e cila është thelbësore për angiogjenezën. Ato shpesh përdoren në kombinim me trajtime të tjera për lloje të ndryshme kanceri.

10. Moduluesit epigjenetikë: Këto barna synojnë modifikimet epigjenetike që mund të ndikojnë në shprehjen e gjeneve në qelizat e kancerit. Frenuesit e histon deacetilazës (HDAC) dhe frenuesit e metiltransferazës së ADN-së bëjnë pjesë në këtë kategori.

Zgjedhja e terapisë së synuar zakonisht bëhet pas një vlerësimi të plotë të gjendjes së pacientit individual dhe shënuesve specifikë të pranishëm në qelizat e tyre kancerogjene.

• Cilët pacientë trajtohen me target terapi?

Terapia e synuar zakonisht përdoret për të trajtuar pacientët që kanë anomali specifike molekulare ose gjenetike. Kjo do të thotë se jo të gjithë pacientët me kancer janë kandidatë për kete terapi. Vendimi për të përdorur terapinë e synuar varet nga disa faktorë, duke përfshirë llojin e kancerit, karakteristikat specifike gjenetike ose molekulare të tumorit dhe shëndetin e përgjithshëm të pacientit.

Prania e shenjuesve specifike molekulare: Terapia target eshte krijuar për te fokusuar molekula specifike, receptorë ose mutacione gjenetike që dihet se përfshihen në rritjen dhe përhapjen e kancerit. Pacientët me tumore që kanë këto objektiva specifike janë kandidatë për terapi të synuar.

Rezultatet e testimit gjenetik: Para fillimit të terapisë, pacientët i nënshtrohen testimit gjenetik ose profilizimit molekular për të identifikuar anomalitë specifike gjenetike ose molekulare në tumor. Kjo ndihmon në përcaktimin nëse ka objektiva që mund të adresohen me terapi të synuar.

Kanceri refraktar ose i përsëritur: Terapia target mund te merret ne konsiderate ne paciente te cilet nuk i jane pergjigjur trajtimit tradicional si kimioterapia, ose ne paciente ku ka relaps te semundjes.

Terapitë e kombinuara: Terapia target shpesh përdoret në kombinim me trajtime të tjera, të tilla si kimioterapia, terapia me rrezatim ose imunoterapia, për të rritur efektivitetin e trajtimit.

Terapia mbajtese: Në disa raste, terapia target përdoret si terapi mbajtese,  për të ndihmuar në parandalimin e përsëritjes ose përparimit të kancerit pas trajtimit fillestar.

Është e rëndësishme të theksohet se vendimi për të përdorur terapinë e synuar merret në baza individuale dhe udhëhiqet nga karakteristikat specifike të kancerit të pacientit. Testimi gjenetik dhe molekular luajnë një rol vendimtar në identifikimin e kandidatëve të përshtatshëm për terapi të synuar.

• Sa ka rëndesi stadi i sëmundjes në përdorimin apo mos përdorimin e terapisë target?

Stadi i semundjes është një faktor vendimtar në përcaktimin e trajtimit, qofte kjo edhe terapi caku. Ja se si faza e sëmundjes mund të jetë e rëndësishme në kontekstin e terapisë target:

Identifikimi i mutacioneve të synuara: Vendimi për të përdorur terapinë target bazohet në praninë e mutacioneve gjenetike specifike ose shënuesve molekularë në qelizat e kancerit. Këto mutacione mund të jenë më të përhapura në faza të caktuara të sëmundjes. Identifikimi i këtyre mutacioneve përmes testimit gjenetik është thelbësor për të përcaktuar nëse një pacient është kandidat për terapi të synuar.

Përparimi i sëmundjes: Stadi i sëmundjes jep informacion se sa i avancuar është kanceri dhe nëse është përhapur në pjesë të tjera të trupit. Ky informacion është kritik për të vendosur nëse terapia e synuar është alternativa më e përshtatshme ose nëse trajtime të tjera, si kirurgjia, kimioterapia ose rrezatimi, janë të nevojshme për të menaxhuar sëmundjen.

Qëllimet e trajtimit: Qëllimet e trajtimit ndryshojnë në varësi të fazës së sëmundjes. Në fazën e hershme, qëllimi parësor eshte ai kurativ, pra eliminimi i kancerit. Në fazat e avancuara, fokusi mund të zhvendoset në menaxhimin e simptomave, ngadalësimin e përparimit të sëmundjes ose përmirësimin e cilësisë së jetës së pacientit. Terapia target luan rol në të dyja rastet, por qasja dhe pritshmëritë mund të ndryshojnë.

Si perfundim, faza e sëmundjes është një faktor kritik në përcaktimin e planit të duhur të trajtimit për një pacient, duke përfshirë përdorimin e terapisë target. Ndihmon onkologët të përshtatin trajtimin me karakteristikat dhe nevojat specifike të kancerit, duke marrë parasysh faktorë si prania e mutacioneve të synuara, përparimi i sëmundjes, qëllimet e trajtimit dhe terapitë e mundshme të kombinimit. Në fund të fundit, vendimi për trajtimin merret rast pas rasti, duke marrë parasysh historinë mjekësore dhe rrethanat individuale të pacientit.

• A ka të meta target terapia?

Terapia target, si çdo trajtim mjekësor, ka mangesite e saj.

Zhvillimi i Rezistencës: Qelizat kancerogjene ndonjëherë mund të përshtaten dhe të bëhen rezistente ndaj terapive me kalimin e kohës. Kjo do të thotë se trajtimi fillimisht mund të jetë efektiv, por tumori mund të gjejë një mënyrë për të vazhduar rritjen.

Zbatueshmëri e kufizuar: Terapitë target janë krijuar për të synuar anomalitë gjenetike ose molekulare specifike në qelizat e kancerit. Kjo do të thotë se ato janë efektive vetëm për kanceret që kanë këto anomali specifike. Nëse tumori te nje pacient nuk i ka shenjuesit specifike, terapia mund të mos jetë efektive.

Kostoja: Terapitë target mund të jenë të shtrenjta. Ata shpesh kërkojnë testime të specializuara për të identifikuar anomalitë specifike gjenetike ose molekulare që synon ilaçi. Për më tepër, vetë ilaçet mund të jenë të kushtueshme.

Qasja dhe disponueshmëria: Disponueshmëria e terapive mund të kufizohet në disa rajone ose sisteme të kujdesit shëndetësor. Qasja në barna të caktuara kufizohet bazuar në faktorë si mbulimi i sigurimit, pjesëmarrja në provat klinike ose disponueshmëria rajonale.

Monitorimi dhe testimi: Pacientët që marrin terapi target kërkojnë monitorim të rregullt përmes testeve të ndryshme dhe studimeve imazherike. Kjo është për të vlerësuar efektivitetin e trajtimit dhe për të zbuluar ndonjë shenjë të rezistencës ose përparimit. Në disa raste, terapia target  përdoret në kombinim me trajtime të tjera si kimioterapia ose imunoterapia. Ne kete rast menaxhimi i pacientit eshte kompleks dhe mund të rrisë rrezikun e efekteve anësore.

Efektet afatgjata të panjohura: Për shkak se terapia target eshte një formë relativisht e re e trajtimit, efektet afatgjata nuk janë kuptuar ende plotësisht.

Konsiderata Etike: Ka konsiderata etike në lidhje me aksesin në këto trajtime, veçanërisht në rastet kur ato janë të shtrenjta ose me furnizim të kufizuar.

• Cilat janë efektet anësore të terapisë target?

Efektet anësore të terapisë target ndryshojnë në varësi të barit specifik te perdorur, llojit të kancerit që trajtohet dhe faktorëve individualë të pacientit. Megjithatë, ka disa efekte anësore të zakonshme që ndeshen me shpesh:

Lodhja: Shumë pacientë përjetojnë lodhje të shtuar, e cila mund të variojë nga e lehtë në të rëndë.

Ndryshimet ne lëkurë: Problemet e lëkurës janë të zakonshme, duke përfshirë skuqjen, tharje, kruajtjen dhe ndryshimet në ngjyrë ose strukturë.

Problemet gastrointestinale: Kjo mund të përfshijë nauze, të vjella, diarre dhe humbje të oreksit.

Hipertensioni: Disa nga llojet e terapise target shkaktojne rritjen e presionit të gjakut.

Crregullimet hepatike: Gjithashtu shpesh vihet re rritja e enzimave të mëlçisë ose anomalitë e funksionit të mëlçisë.

Problemet e gjakderdhjes ose të koagulimit: Disa forma te terapise ndikojnë në mekanizmat e koagulimit të gjakut.

Dhimbje muskujsh dhe kyçesh: Kjo mund të variojë nga shqetësimi i lehtë deri te dhimbjet më të forta.

Ndryshimet në flokë dhe thonjtë: Nje nga efektet anesore te shpeshta eshte renia e flokëve ose ndryshime në ngjyrën e flokëve. Ndryshimet e thonjve, si njolla ose brishtësia, janë gjithashtu të mundshme.

Mukoziti: Inflamacion dhe plagë në mukozën, shpesh duke prekur gojën dhe fytin.

Efekte anesore te tjera jane demtimet kardiake, si insuficiencea kardiake, arritmi etj. Ndeshim gajte trajtimit me terapi target edhe cregullime pulmonare si dispne apo inflamacion. Terapia target ndikon ne funksionin renal, ne sistemin nervor duke shkaktuar simptoma te ndryshme neurologjike si marramendje, apo crregullime te funksionit mendor. Terapia target ndikon edhe ne sistemin endokrin, mbi nje sere gjendrash endocrine duke crregulluar keshtu sekretimin e hormoneve. Nje nga efektet anesore eshte edhe vonesa ne mbylljen/sherimin e plageve.

Është e rëndësishme të theksohet se jo të gjithë pacientët i përjetojnë këto efekte anësore dhe ashpërsia e shfaqjes se tyre ndryshon. Për më tepër, disa terapi target kanë efekte anësore specifike unike për mekanizmin e tyre të veprimit.

Pacientët që i nënshtrohen terapise se cakut duhet të kenë kontrolle të rregullta me ekipin e tyre të kujdesit shëndetësor, i cili mund të monitorojë për efekte anësore dhe të pershtase trajtimin sipas nevojës. Është thelbësore që pacientët të komunikojnë per çdo simptomë ose shqetësim të pazakontë me mjekun. Kjo ndihmon për të siguruar që çdo efekt anësor të adresohet menjëherë dhe në mënyrë efektive.